Հայաստանում պահպանված միակ հեթանոսական տաճարը գտնվում է Կոտայքի մարզի Գառնի գյուղում: Գառնի գյուղը 4150 տարեկան է, գտնվում է Ազատ գետի աջ ափին, որն ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ժառանգության ցանկերում: Գառնին հարուստ է պատմամշակութային կոթողներով: Այստեղ են գտնվում 4րդ դարի միանավ եկեղեցու ավերակները, Սբ. Պողոս Պետրոս 9-13-րդ դար, Սբ. Սարգիս 11-րդ դար և Մաշտոց հայրապետի եկեղեցիները, թուխ մանուկ և Սբ Սարգս մատուռները, Գառնու կամուրջը:  Սակայն մեր հպարտությունը Միհր աստծուն նվիրված հեթանոսական տաճարն է: 

Համալիրը ներառում է Գառնիի ամրոցը, Միհր աստծո տաճարը, խճանկար հատակով բաղնիքը, պալատական շինությունների և հարակից տնտեսական կառույցների, Ս.Սիոն եկեղեցու և կից մատուռի ավերակները:

Խորենացին ամրոցի կառուցումը վերագրում է Հայկ նահապետի ծոռ Գեղամին, ով իր թոռ Գառնիկի անունով է կոչել  Գառնին: Գառնիի մասին հիշատակում է նաև հույն պատմիչ Տակիտոսը, ում աշխատությունում Գառնին հիշատակվոմ է Գոռնեա ձևով: Մ.թ.ա. 3րդ դարում բարձրացվել են Գառնիի ամրոցի պատերը: Տաճարը կառուցվել է մ.թ. առաջին դարում, իսկ 3- րդ դարում` բաղնիքը: Գառնիի ամրոցի ներկայիս ավերակները թվագրվում են մ.թ.ա. 3րդ դարով:

Գառնիի մասին վաղագույն արձանագրությունը գտնվել է 1954թ.: Արգիշտի առաջինի թողած արձանագրությունն ունի հետևյալ բովանդակությունը. «Խալդի աստծո զորությամբ նվաճեցի Գառնիանի երկիրը, Սիրունիի տիրակալի երկիրը, երբ թշնամու լեռներից ես վերադարձա տղամարդ ու կին ես քշեցի»:

63թ. Հռանդեայի ճակատամարտում հայ-պարթևական ուժերը հաղթանակ տարան հռոմեացիների նկատմամբ ու բառի բուն իմաստով ստիպեցին նրանց անցնել լծի տակով, որը շատ ստորացուցիչ էր փառապանծ հռոմեական բանակի համար: 64թ. հռոմեացի զորավար Կորբուլոնը Ներոնի ցուցմամբ Հռանդեայի հաշտության պայմանագրում ներառում է նաև մի դրույթ, ըստ որի Հռոմը ճանաչում է Մեծ Հայքի անկախությունը և Տրդատ առաջինի իշխանությունը, պայմանով, որ նա մեկնի Հռոմ և թագադրվի Ներոն կայսեր ձեռքով: Տրդատը նվերներով բերք ու բարով 3500 անոց շքախմբով մեկնում է Բյուզանդիա: Նրան ընդունում են արքայավայել : Տրդատը Ներոնից 50մլն արծաթե դենար է ստանում, որով էլ վերանորոգում է ավերված Արտաշատն ու կառուցում է Գառնիի վեհաշուք տաճարը:

1945 թ Մարտիրոս Սարյանը Գառնի գյուղի գերեզմանոցում գտել է մի խաչակաիր տապանաքար, հունարեն արձանագրությամբ, որը հիմա տեղակայված է մուտքից ոչ հեռու և համարվում է Գառնիի ծննդյան վկայականը: Արձանագրությունն ունի հետևյալ բովանդակությունը. «Հելիոս Տիրիդատես Բազիլեոս մեգալոս Արմենիա կառուցեց այս տաճարը թագուհու համար, և այս անառիկ ամրոցը իր թագավորության 11-րդ տարում»: Տրդատ 1-ի կառավարման 11-րդ տարին էլ համապատասխանում է 77 թվականին:

Տաճարը նվիրված է Միհրին, ով շատ հաճախ պատկերագրությունում ներկայացվում է ցուլի տեսքով: Պեղումների ժամանակ ձորից գտնվել է ցուլի ոտքից մի հատված: Տաճարը կանգուն է եղել մինչև 17-րդ դարի երկրաշարժը, բայց ավերվել է ահեղ երկրաշարժից ու վերականգնվել 1970- ական թվականներին Ալեքսանդր Սահինյանի կողմից:

Տաճարը շրջապատված է 24 սյուներով, որ խորհրդանշում են օրվա 24 ժամերը: 9 աստիճանները, որ առաջնորդում են դեպի աղոթասրահ դժվարամատչելի են ու ստիպում են խոնարհվել Միհրի առաջ, ըստ Կամիլա Տրեվերի համապատասխանում էր այդ ժամանակի Հայաստանում գոյություն ունեցող սոցիալական դասերին: Աստիճաններից վերև` աջ ու ձախ կողմերում, քանդակված են ծունկի իջած ատլանտներ, որ Միհրին վերաբերող հին հունական պատկերագրությունում նրա հիմնական ուղեկիցներն էին: Միհրի պաշտամունքը առհասարակ լայն տարածում ուներ Հայաստանում: Հին հայկական օրացույցի յուրաքանչյուր ամսի 8րդ օրը կոչվում էր Միհր, 7-րդ ամիսը` այժմյան փետրվարը` Մեհեկան: Հին հայոց սրբավայրերի ընդհանուր անունը` մեհյան:

Գառնիի տաճարում դեկորի մեջ առյուծի գլուխներ են քանդակված, ինչը նույնացվել է արևի աստվածության` տվյալ դեպքում միհրի պաշտամունքի հետ: Գառնու տաճարի հորինվածքում հստակորեն երևում է հին ու վերանորոգված հատվածները բաց գույնը հին քարերն են մուգը նոր: Տաճարը կառուցված է միդի սկադկայով: Այսինքն շարքերում քարերի կարերը իրար չեն հանդիպում, քարերը իրար միացված են գամերով, իսկ շարքերը` արճիճով:

Քրիստոնեություն ընդունելուց հետո Տրդատ 3-ը տաճարը նվիրեց իր քրոջը Խոսրովադուխտին, ում և պարտական ենք տաճարը կանգուն պահելու և սերունդներին «ժառանգելու» համար:

Տաճարի ներքևում գտնվում է պալատական համալիրի ավերակները, որի բոլոր պատուհանները նայել են դեպի ձոր: Տաճարի անմիջապես կողքին 7-րդ դարում կառուցված, կլոր հատակագծով Սուրբ Սիոն եկեղեցու ավերակներն են, որը ևս արժանացել է Հայաստանում նույնատիպ եկեղեցիների ճակատագրին և չի դիմակայել ահեղ երկրաշարժերին: Համարվում է, որ եկեղեցին ավերվել է 10րդ դարում:

 3-րդ դ. կառուցված արքունի բաղնիքը,  զբաղեցնում է ամրոցի տարածքի հյուսիսային մասը. ներկայումս առնված է ժամանակակից ծածկի տակ։ Այն բաղկացած է միաշար դասավորված հինգ սենյակներից, որոնցից չորսը ճակատներում արտաքուստ պայտաձև հորինվածք ունեն։

Բաղնիքի կառույցը կրկնում է Հռոմում ընդունված «հիպոկաուստ» համակարգը` ջրամբարի և ջեռուցման համակարգի համադրմամբ։ Կրակը տաքացրել է հնոցի վերևում գտնվող կաթսաների ջուրը, որի հուրն ու ծուխը միջսյունային տարածության միջոցով սփռվել են տաք ջրով լողարանի հատակի տակ, ապա`զգալիորեն սակավ ջերմությամբ անցել գոլ բաժանմունքի հատակ, այնուհետև, արդեն ամբողջովին նվազ ջերմությամբ, անցնելով երկու փոքրիկ անցքերով, հասել է սառը ջրով լողարանի հատակը։

Բաղնիքի ամենից ուշագրավ մանրամասնը, թերևս, 3-րդ դ. թվագրվող հատակի խճանկարն է, որը Հայաստանում ամբողջական խճանկարի պահպանված միակ և եզակի օրինակն է։ Առասպելական - դիցաբանական բովանդակությամբ հորինվածքը կատարված է 15 տարբեր երանգների բնական քարերից։ Խճանկարի գլխավոր դրվագում (2,91 x 3,14 մ) պատկերված է ծովային տեսարան. բաց կանաչավուն ֆոնի վրա պատկերված է ծովի աստված Թետիսը և այլ դիցաբանական կերպարներ։ Խճանկարի գրությունները հունարեն են, բայց պատկերները (ձկներ, ջրահարսեր, իխտիոկենտավրոսներ) արևելյան դիմագծեր ունեն։

Խճանկարի կոյնե հունարենով արված (հունարենի հայտնի տեսակ, որ ի հայտ էր եկել հետդասական անտիկ աշխարհում մոտավորապես 300 թ. Ք.ա - 300 թ.) արձանագրություններից մեկը բառացի վերծանվում է ` «Չստացանք անգամ սատկած (ձուկ) ոչ ծովից, ոչ օվկիանոսից» կամ առավել ազատ թարգմանությամբ` «Աշխատեցինք` ոչինչ չստանալով»։